LIBERATURA


Projekt AKCJA SZTUKI-NOWE | grudzień 2010 - styczeń 2011
Beata Wąsowska, LIBERATURA

Książka, to nośnik tekstu, to zbiór zadrukowanych (zapisanych) papierowych kartek, które połączono (szycie, klejenie), a następnie oprawiono (okładka). Tak rozumiana książka wyparła wcześniejsze odpowiedniki: zwoje papirusowe, gliniane, kamienne lub woskowe tabliczki, korę brzozową itd. i bardzo długo pełniła rolę dominującego nośnika tekstu.

Określenie "książka artystyczna" - liczy sobie niewiele ponad 50. lat i tak naprawdę mówi nam o tym, że pojawiła się nowa dyscyplina plastyki. Graficy (plastycy) dostrzegli potencjał książki jako tworzywa. Zainspirowały ich eksperymenty formalne ingerujące w tradycyjnie rozumiane książki, rozwój technologii cyfrowej umożliwił niezależne projekty i realizacje.

Nowy nośnik tekstu - dysk komputera, a następnie Internet - czyli sposób dystrybucji i publikacji informacji (tekstów) - uwolniły książkę od jej podstawowej użytkowej funkcji.
Cyfrowe nośniki wyparły tradycyjne (droższe) nośniki i stały się powszechne. Fotografia cyfrowa zajęła miejsce fotografii analogowej, e-media zastępują media papierowe, i choć nadal drukuje się mnóstwo książek, coraz więcej powstaje książek unikatowych - tożsamych z dziełem sztuki (nie tylko ze względu na niski nakład, ale także dlatego, że są wyjątkowe jak dzieła sztuki). Typografia, ilustracje, materiał, z którego książka jest zrobiona są tak samo ważne jak tekst - są materiałem, z którego artysta plastyk tworzy dzieło sztuki - książkę artystyczną.

Clive Phillpot, nowojorski kurator wystaw książek-dzieł i bibliotekarz Museum of Modern Art, wyodrębnił trzy rodzaje książki artystycznej: zwykłe książki (just books) - robione przez artystów i nieprzekraczające tradycyjnych rozwiązań formalnych, książki-dzieła (bookworks) – prace artystyczne, eksperymentujące z formą, strukturą i znaczeniem książki (nadal książka-kodeks) oraz obiekty książkowe (book objects), które tylko bardzo swobodnie nawiązują do idei książki lub idą w kierunku instalacji odwołujących się do symboliki, struktury i metafory książki.[1]

Na tym jednak nie kończy się pole twórczych poszukiwań. Książka artystyczna to książka realizowana przez plastyka, ale przecież pierwszym powodem powstania książki – bez względu na to, co było/jest nośnikiem: papier czy papirus i jaka była/jest jej forma: zwój czy kodeks - jedynym uzasadnieniem dla książki był tekst - Słowo. Tekst to utwór literata (naukowca, publicysty, itp.) i ostatnie słowo w sprawie kształtu książki powinno należeć właśnie do autora tekstu. Jak to wygląda w praktyce?

Najpierw postały dzieła, których wspólną cechą był sposób traktowania grafiki i tekstu: Laurence Sterne "Tristram Shandy" (1759-67); William Blake "Małżeństwo Nieba i Piekła" (1790); Stéphane Mallarmé "Rzut kośćmi" (1897); James Joyce "Finnegans Wake: Anna Livia Plurabelle" (1928); Raymond Queneau "Sto tysięcy miliardów wierszy" (1961); William H. Gass "Willie Masters' Lonesome Wife" (1968); B. S. Johnson "Nieszczęśni" (1969); Raymond Federman "Głos w szafie" (1979); Stanisław Czycz "Arw" (1980).

Kiedy tak znaczący twórcy tworzą książki przełamujące granice jednej dziedziny - powstają dzieła szczególne - dzieła totalne, które wymagają opisania i klasyfikacji. W 1999 w eseju-manifeście "Liberatura. Aneks do słownika terminów literackich" Zenon Fajfer upomniał się o marginalizowaną przez krytyków cielesną stronę literatury. Zaproponował wyodrębnienie osobnego rodzaju literackiego.

LIBERATURA jest osobnym typem, albo nurtem literatury, którego cechą konstytutywną jest organiczna więź tekstu z materialną formą książki. To hybrydyczny gatunek literacki, w którym oprócz tekstu do dzieła przynależy również graficzna i materialna forma książki (łac. liber). Poza walorami czysto literackimi istotne są więc walory pisma oraz elementy niewerbalne, współtworzące przekaz: kształt i konstrukcja książki, liczba stron, operowanie światłami i warstwą ikoniczną, rodzaj papieru lub innego podłoża etc. Dla realizacji wizji poety czy prozaika książka może przybrać niemal dowolny wygląd, nierzadko mocno odbiegający od edytorskich konwencji. [2]
"Liberatura to wolność, otwartość artystyczna, przekraczanie granic między gatunkami i sztukami, to literatura nie spętana ograniczeniami narzuconymi przez reguły, kanony, krytyków.
To pisanie-ważenie liter (czcionek, obrazów, elementów graficznych) w celu zbudowania książki.
W dziele liberackim chodzi o świadome wykorzystanie materialności literatury, słowa, zdania i przestrzeni książki, o integralność tekstu i obrazu. „Jak” jest częścią 'co'." [3]

Broniąc pracy dyplomowej, którą był projekt graficzny książki "Urodziny" Carlosa Fuentesa w 1985 roku pisałam: "W moim projekcie, tekst staje się tożsamy z obrazem, a obraz nie jest ilustracją. Każdy element plastyczny jest tak ważny, jak ważny jest każdy fragment tekstu dla treści książki. Użyte w projekcie barwy podkreślają ten związek, pomagają czytelnikowi na osobiste odczytania treści; jednym ze środków plastycznych są puste karty - czytelnik, jeśli ich nie chce bezmyślnie przewracać, musi je wypełnić refleksją nad własnym życiem, nad przemijaniem."
Kiedy wiele lat później natknęłam się na definicję pojęcia "Liberatura" żałowałam, że nie znałam jej przygotowując pracę dyplomową. Jak się okazało, termin ten wprowadzono wiele lat później, dopiero na przełomie XX i XXI wieku.

Tworzywem utworu literackiego jest język – zbiór wyrazów i reguł określających zasady ich użycia [1]. Utwór literacki jest niematerialny, a pisarz zapisuje go na dowolnym neutralnym nośniku, zwykle za pomocą pisma. Pisarz, który posługując się językiem sięga dodatkowo po środki inne niż pismo, tworzy utwory liberackie. Utwory liberackie są wypadkową języka oraz zastosowanych środków wizualnych i materialnych. Ich postrzegana przez odbiorcę estetyczność jest jedynie nieodłącznym efektem ubocznym twórczości literackiej (i liberackiej). Grafika książki liberackiej ma znaczyć i nic ponad to (nie jest dekoracją). Pisarz formuje treść utworu za pomocą języka, pisma, grafiki, typografii i innych elementów percypowanych przez odbiorcę przekazu. Utwór liberacki, to utwór, którego nie można zapisać na dowolnym nośniku, dowolnymi środkami. Jest zespolony z nośnikiem.

Liberat to autor KSIĄŻKI (a nie jedynie tekstu). Wykorzystuje wszystkie dostępne środki, które można przekształcić w wypowiedź-ksišżkę. Dostrzega potencjał tkwiący w książce artystycznej, traktuje ją jak tworzywo liberatury. Jest świadomym uczniem Marshall’a McLuhana. Teza McLuhana, że "charakter środka komunikacji ma większy wpływ na odbiorcę niż sama przekazywana wiadomość" implikuje następujący wniosek: książka (przedmiot) to medium, i jako takie oddziałuje na czytelnika w stopniu nie mniejszym niż sam tekst. Autor KSIĄŻKI musi mieć wpływ na wszystkie środki, które kształtują przekaz. Liberat wie, że współczesny odbiorca także zna McLuhana.

Beata Wąsowska

[1] Książka jako przestrzeń i książka jako przestrzeń książka artystyczna, dostęp 20.04.2015
[2] Zenon Fajfer, Jak liberatura redefiniuje książkę artystyczną, "Liberatura", wyd. Korporacja Ha!art, Kraków 2010, s.135
[3] www.liberatura.pl

Projekt Akcja Sztuki - Nowe, grudzień 2010 - styczeń 2011 | Beata Wąsowska, "LIBERATURA", Katalog wystawy ISBN 978-83927973-0-2, wydawca MCK w Tychach
AKCJA SZTUKI to oddolna inicjatywa, adresowana do tyszan, artystów i odbiorców sztuki współczesnej. Każda edycja projektu otwiera (lecz nie zamyka) kolejną ącieżkę tematyczną. Miejskie Centrum Kultury w Tychach przyjęło projekt pod swoje skrzydła, władze miasta udzieliły mu wsparcia. Dotąd odbyły się dwie edycje projektu: Akcja Sztuki>KOBIETY, oraz Akcja Sztuki>NOWE. Projekt zainicjowała i koordynowała Beata Wąsowska.

Zapraszamy na nasze strony na Facebooku Akcja Sztuki | Akcja Sztuki-Kobiety | Akcja Sztuki - Nowe i na Twittera
NASZE BLOGI: AKCJA SZTUKI | AKCJA SZTUKI - NOWE | AKCJA SZTUKI - KOBIETY | AKCJONARIAT | obserwARTorium | KONTAKT